Οι γεωγραφικές γνώσεις των ανθρώπων στην Αρχαιότητα

του Δημήτρη Σαραντάκου,

Οι γεωγραφικές γνώσεις των ανθρώπων στην Αρχαιότητα Κατά την Αρχαιότητα, ο πλανήτης ήταν χωρισμένος σε πολλούς υπο-πλανήτες και οι κάτοικοι του καθενός αγνοούσαν την ύπαρξη των άλλων. Για τους Αιγύπτιους επί πολλούς αιώνες ο κόσμος τους ήταν η κοιλάδα του Νείλου, η έρημος στα δυτικά και στα ανατολικά της και η Μεσόγειος στον βορρά. Αργότερα, τα όρια του κόσμου τους διευρύνθηκαν για να περιλάβουν τη Νουβία στο νότο, τις χώρες της Ερυθράς θάλασσας στην ανατολή, την Παλαιστίνη, τη Συρία και τα νησιά της «πράσινης θάλασσας», δηλαδή του Αιγαίου στον βορρά. Κατά ανάλογο τρόπο ο κόσμος των Σουμερίων περιοριζόταν στον Περσικό κόλπο και τους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη. Στον κόσμο αυτόν, οι Ακκάδιοι, που διαδέχθηκαν τους Σουμέριους, προσθέσανε τη Συρία την Παλαιστίνη, την ανατολική Ανατολία και το νότιο Ιράν. Οι Εβραίοι, με βάση τη Βίβλο, πίστευαν ότι η γη είναι επίπεδος δίσκος, περιτριγυρισμένος από θάλασσα, με κέντρο του φυσικά την Ιερουσαλήμ. Για τους περισσότερο εξοικειωμένους με τη θάλασσα και τα ταξίδια Έλληνες, τα όρια του κόσμου ήταν πλατύτερα. Ήδη από την προϊστορική εποχή γνώριζαν το Αιγαίο, την Προποντίδα με τμήμα τουλάχιστον του Πόντου, το Ιόνιο, τη νότια Αδριατική την Κάτω Ιταλία, τη Σικελία και φυσικά την Κρήτη και την Κύπρο. Ο Όμηρος θεωρούσε τη γη επίπεδη και κυκλική, που την περιέβαλε ο Ωκεανός. Κέντρο του κύκλου θεωρούσε φυσικά την Ελλάδα και μάλιστα το όρος Όλυμπο, την έδρα των θεών. Ο ουρανός ήταν θολωτός, χάλκινος και προς δυσμάς στηριζόταν στο όρος Άτλας. Επίσης, με υπόγειο θόλο καλυπτόταν τα Τάρταρα. Μόνο την Ανατολή και τη Δύση μνημονεύει ο Όμηρος και από τις χώρες μόνο την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Οι υπόλοιπες χώρες και λαοί είναι μυθικές περιγραφές μάλλον. Ο Ησίοδος γνώριζε επιπλέον τη Σικελία με την Αίτνα, την Ιταλία με τους Τυρρηνούς και τους Λατίνους και τις μεσογειακές ακτές της Γαλλίας, με τους Λίγυες. Στα Κύκλια Έπη και στους μεγάλους ποιητές από τον Πίνδαρο ως τον Αισχύλο βλέπουμε πως οι γεωγραφικές γνώσεις των Ελλήνων, χάρη στον αποικισμό κυρίως, έχουν εμπλουτιστεί πολύ. Έτσι, αναγνωρίζονται τα τρία μέρη του κόσμου (Ευρώπη, Ασία, Λιβύη = Αφρική) με όρια μεταξύ τους τον ποταμό Φάσι, τον Κιμμέριο Βόσπορο, τον Νείλο και τις Στήλες του Ηρακλή. Ο Ωκεανός πλέον θεωρείται θάλασσα. Σε γενικές γραμμές, οι Έλληνες ως την εποχή του Ηροδότου και την κλασσική περίοδο της ιστορίας τους γνώριζαν πολλούς άλλους λαούς: τους Αιγύπτιους, τους Αιθίοπες, τους Φοίνικες, τους Πέρσες, τους Ινδούς, του Σκύθες, τους Θράκες και τους Κέλτες. Όλους τους ονόμαζαν βάρβαρους, επειδή μιλούσαν ακατάληπτα. Τα έσχατα όρια του κόσμου των Ελλήνων ήταν οι χώρες των Αιθιόπων προς νότο, των Ινδών προς ανατολάς, των Υπερβορείων προς βορράν και οι στήλες του Ηρακλή προς δυσμάς. Οι πρώτοι Έλληνες γεωγράφοι Τα πρώτα, επιστημονικού χαρακτήρα θεμέλια της Γεωγραφίας έβαλαν οι Ίωνες φιλόσοφοι, Θαλής, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης, ο οποίος μάλιστα κατασκεύασε τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη. Εξάλλου, ο Πυθαγόρας είναι ο πρώτος που διατύπωσε την άποψη πως η Γη είναι σφαιρική, ξεκινώντας περισσότερο από τις μαθηματικές του αντιλήψεις, ένας δε μαθητής του ο Φιλόλαος, πάλι με βάση τη λογική και τα μαθηματικά, υποπτεύθηκε την ύπαρξη των αντιπόδων. Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος ( 540-486 π. Χ. ) έγραψε το βιβλίο «Γης περίοδος», το πρώτο σύγγραμμα που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί γεωγραφικό, στο οποίο βελτίωσε τον χάρτη του Αναξίμανδρου, προσδιόρισε σταθερές κάθε τόπου, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν γεωγραφικές του συντεταγμένες και προσέθεσε πληροφορίες για τους λαούς και τον πολιτισμό τους, την προέλευση και την ιστορία τους. Τις γεωγραφικές γνώσεις τις εποχής του κατέγραψε και ο Ελλάνικος ο Μυτιληναίος στα έργα του, τα οποία δυστυχώς έχουν χαθεί. .Ο Ξενοφών επίσης στα δυο βιβλία του «Κύρου ανάβασις» και «Κάθοδος των Μυρίων», περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες τις χώρες από τις οποίες πέρασε κατά τις επιχειρήσεις αυτές, δίνοντας σημαντικές πληροφορίες για την τοπογραφία των χωρών αυτών και για τους λαούς που τις κατοικούσαν. Τέλος, πολλές γεωγραφικές πληροφορίες, επικεντρωμένες πάντως στον ελλαδικό χώρο, μας δίνει και ο Θουκυδίδης, Ο πατέρας της Ιστορίας ήταν επίσης πατέρας της Γεωγραφίας Μελετώντας το έργο του Ηροδότου μένουμε έκπληκτοι από το τεράστιο πλήθος των πληροφοριών που περιέχουν, αλλά και από το μέγα πλήθος των χωρών που επισκέφθηκε για να συγκεντρώσει τις πληροφορίες αυτές. Αν δεν είχε ονομαστεί «πατέρας της Ιστορίας», θα του ανήκαν επαξίως οι τίτλοι του «πατέρα της Γεωγραφίας» και του «πρώτου περιηγητή». Επισκέφθηκε πολλές πόλεις και χώρες σε ορισμένες από τις οποίες, όπως στην Ολβία του Πόντου και στην Αίγυπτο, έμεινε πολλούς μήνες. Χάρη στον Ηρόδοτο εξάλλου γνωρίζουμε την ύπαρξη και το περιεχόμενο πολλών χαμένων έργων, όπως είναι τα «Αριμάσπεια Έπη» του Αριστέα του Προκοννήσιου. Φαίνεται πως ξεκίνησε από την Ολβία, ελληνική αποικία στις ακτές της σημερινής Ουκρανίας, όπου έμεινε σχεδόν ένα χρόνο. Δεν είναι όμως εξακριβωμένο πόσο βαθιά προχώρησε στην ενδοχώρα, που την κατοικούσαν Σκύθες, οι οποίοι λίγες δεκαετίες πιο μπροστά είχαν αντιμετωπίσει με επιτυχία την εισβολή του Δαρείου στη χώρα τους. Το γεγονός ότι μνημονεύει εκτενώς τον Γελωνό, δημιουργεί την εντύπωση ότι έφθασε ως την απομονωμένη αυτή ελληνική πόλη, τη μόνη ίσως που ιδρύθηκε τόσο μακριά από τη θάλασσα (*). Πάντως στη Σκυθία και τους Σκύθες ο Ηρόδοτος αφιερώνει ολόκληρο βιβλίο από τα εννέα που αποτελούν τις «Ιστορίες – Μούσες» του. Ολόκληρο επίσης βιβλίο αφιερώνει στην Αίγυπτο. Και στο σημείο αυτό επίσης μας καταπλήσσει ο τεράστιος όγκος των πληροφοριών και των αφηγήσεων που μας δίνει για τη χώρα, τον πολιτισμό της, την ιστορία της αλλά και για τον τρόπο ζωής των κατοίκων της. Δεδομένου ότι έμεινε στην Αίγυπτο μόνον οκτώ μήνες, εικάζουμε πως εκτός από τις πληροφορίες που συγκέντρωσε προφορικά, πρέπει να διάβασε και πολλά βιβλία, διαφορετικά δεν μπορεί να εξηγηθεί η πληθώρα των στοιχείων που συγκέντρωσε. Κατά τον Ηρόδοτο η Γη είναι δίσκος με στρογγυλό ή μάλλον ωοειδές σχήμα, που περιβάλλεται από τον Ωκεανό. Από την Ευρώπη αγνοεί τη Βρετανία και την Ιρλανδία, το μεγαλύτερο μέρος της Γερμανίας, ολόκληρη τη Σκανδιναβία, τις χώρες της Βαλτικής, τη Φιλανδία και το μεγαλύτερο μέρος της Ρωσίας. Από την Ασία, μολονότι αναφέρει πολλούς λαούς της Σιβηρίας και της Κεντρικής Ασίας, αγνοεί την Κίνα, την Ιαπωνία, την Ινδονησία και την Ινδοκίνα. Τέλος, τα όρια της γνωστής στον Ηρόδοτο Αφρικής σταματούν στη Σαχάρα και στις παρυφές της λεκάνης του Κονγκό. (*) Ο Γελωνός αποτελεί πραγματικό αίνιγμα, που απασχόλησε τους σχολιαστές του Ηρόδοτου. Μολονότι τον περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες, αναφέροντας π.χ. πως βρισκόταν στις όχθες του Τάναϊ (Δον) και ήταν χτισμένος όλος με ξύλινες οικοδομές, ξύλινα τείχη, ακόμα και οι δρόμοι του ήταν από ξύλο, δεν είναι καθόλου πιθανό να τον επισκέφθηκε προσωπικά, γιατί βρισκόταν βαθιά στο εσωτερικό της Ρωσίας, πιθανώς κοντά στο σημερινό Βορονέζ επί του Δον. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως τον Γελωνό τον ίδρυσαν Έλληνες άποικοι από την Ολβία, οι οποίοι όμως ήρθαν σε επιμειξία με τους ντόπιους που λέγονταν Βουδίνοι, ήταν ξανθοί και με γαλανά μάτια και θεωρούνται πρόγονοι των σημερινών Ρώσων. Οι γεωγραφικές γνώσεις των ανθρώπων στην Αρχαιότητα Κατά την Αρχαιότητα, ο πλανήτης ήταν χωρισμένος σε πολλούς υπο-πλανήτες και οι κάτοικοι του καθενός αγνοούσαν την ύπαρξη των άλλων. Για τους Αιγύπτιους επί πολλούς αιώνες ο κόσμος τους ήταν η κοιλάδα του Νείλου, η έρημος στα δυτικά και στα ανατολικά της και η Μεσόγειος στον βορρά. Αργότερα, τα όρια του κόσμου τους διευρύνθηκαν για να περιλάβουν τη Νουβία στο νότο, τις χώρες της Ερυθράς θάλασσας στην ανατολή, την Παλαιστίνη, τη Συρία και τα νησιά της «πράσινης θάλασσας», δηλαδή του Αιγαίου στον βορρά. Κατά ανάλογο τρόπο ο κόσμος των Σουμερίων περιοριζόταν στον Περσικό κόλπο και τους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη. Στον κόσμο αυτόν, οι Ακκάδιοι, που διαδέχθηκαν τους Σουμέριους, προσθέσανε τη Συρία την Παλαιστίνη, την ανατολική Ανατολία και το νότιο Ιράν. Οι Εβραίοι, με βάση τη Βίβλο, πίστευαν ότι η γη είναι επίπεδος δίσκος, περιτριγυρισμένος από θάλασσα, με κέντρο του φυσικά την Ιερουσαλήμ. Για τους περισσότερο εξοικειωμένους με τη θάλασσα και τα ταξίδια Έλληνες, τα όρια του κόσμου ήταν πλατύτερα. Ήδη από την προϊστορική εποχή γνώριζαν το Αιγαίο, την Προποντίδα με τμήμα τουλάχιστον του Πόντου, το Ιόνιο, τη νότια Αδριατική την Κάτω Ιταλία, τη Σικελία και φυσικά την Κρήτη και την Κύπρο. Ο Όμηρος θεωρούσε τη γη επίπεδη και κυκλική, που την περιέβαλε ο Ωκεανός. Κέντρο του κύκλου θεωρούσε φυσικά την Ελλάδα και μάλιστα το όρος Όλυμπο, την έδρα των θεών. Ο ουρανός ήταν θολωτός, χάλκινος και προς δυσμάς στηριζόταν στο όρος Άτλας. Επίσης, με υπόγειο θόλο καλυπτόταν τα Τάρταρα. Μόνο την Ανατολή και τη Δύση μνημονεύει ο Όμηρος και από τις χώρες μόνο την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Οι υπόλοιπες χώρες και λαοί είναι μυθικές περιγραφές μάλλον. Ο Ησίοδος γνώριζε επιπλέον τη Σικελία με την Αίτνα, την Ιταλία με τους Τυρρηνούς και τους Λατίνους και τις μεσογειακές ακτές της Γαλλίας, με τους Λίγυες. Στα Κύκλια Έπη και στους μεγάλους ποιητές από τον Πίνδαρο ως τον Αισχύλο βλέπουμε πως οι γεωγραφικές γνώσεις των Ελλήνων, χάρη στον αποικισμό κυρίως, έχουν εμπλουτιστεί πολύ. Έτσι, αναγνωρίζονται τα τρία μέρη του κόσμου (Ευρώπη, Ασία, Λιβύη = Αφρική) με όρια μεταξύ τους τον ποταμό Φάσι, τον Κιμμέριο Βόσπορο, τον Νείλο και τις Στήλες του Ηρακλή. Ο Ωκεανός πλέον θεωρείται θάλασσα. Σε γενικές γραμμές, οι Έλληνες ως την εποχή του Ηροδότου και την κλασσική περίοδο της ιστορίας τους γνώριζαν πολλούς άλλους λαούς: τους Αιγύπτιους, τους Αιθίοπες, τους Φοίνικες, τους Πέρσες, τους Ινδούς, του Σκύθες, τους Θράκες και τους Κέλτες. Όλους τους ονόμαζαν βάρβαρους, επειδή μιλούσαν ακατάληπτα. Τα έσχατα όρια του κόσμου των Ελλήνων ήταν οι χώρες των Αιθιόπων προς νότο, των Ινδών προς ανατολάς, των Υπερβορείων προς βορράν και οι στήλες του Ηρακλή προς δυσμάς. Οι πρώτοι Έλληνες γεωγράφοι Τα πρώτα, επιστημονικού χαρακτήρα θεμέλια της Γεωγραφίας έβαλαν οι Ίωνες φιλόσοφοι, Θαλής, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης, ο οποίος μάλιστα κατασκεύασε τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη. Εξάλλου, ο Πυθαγόρας είναι ο πρώτος που διατύπωσε την άποψη πως η Γη είναι σφαιρική, ξεκινώντας περισσότερο από τις μαθηματικές του αντιλήψεις, ένας δε μαθητής του ο Φιλόλαος, πάλι με βάση τη λογική και τα μαθηματικά, υποπτεύθηκε την ύπαρξη των αντιπόδων. Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος ( 540-486 π. Χ. ) έγραψε το βιβλίο «Γης περίοδος», το πρώτο σύγγραμμα που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί γεωγραφικό, στο οποίο βελτίωσε τον χάρτη του Αναξίμανδρου, προσδιόρισε σταθερές κάθε τόπου, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν γεωγραφικές του συντεταγμένες και προσέθεσε πληροφορίες για τους λαούς και τον πολιτισμό τους, την προέλευση και την ιστορία τους. Τις γεωγραφικές γνώσεις τις εποχής του κατέγραψε και ο Ελλάνικος ο Μυτιληναίος στα έργα του, τα οποία δυστυχώς έχουν χαθεί. .Ο Ξενοφών επίσης στα δυο βιβλία του «Κύρου ανάβασις» και «Κάθοδος των Μυρίων», περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες τις χώρες από τις οποίες πέρασε κατά τις επιχειρήσεις αυτές, δίνοντας σημαντικές πληροφορίες για την τοπογραφία των χωρών αυτών και για τους λαούς που τις κατοικούσαν. Τέλος, πολλές γεωγραφικές πληροφορίες, επικεντρωμένες πάντως στον ελλαδικό χώρο, μας δίνει και ο Θουκυδίδης, Ο πατέρας της Ιστορίας ήταν επίσης πατέρας της Γεωγραφίας Μελετώντας το έργο του Ηροδότου μένουμε έκπληκτοι από το τεράστιο πλήθος των πληροφοριών που περιέχουν, αλλά και από το μέγα πλήθος των χωρών που επισκέφθηκε για να συγκεντρώσει τις πληροφορίες αυτές. Αν δεν είχε ονομαστεί «πατέρας της Ιστορίας», θα του ανήκαν επαξίως οι τίτλοι του «πατέρα της Γεωγραφίας» και του «πρώτου περιηγητή». Επισκέφθηκε πολλές πόλεις και χώρες σε ορισμένες από τις οποίες, όπως στην Ολβία του Πόντου και στην Αίγυπτο, έμεινε πολλούς μήνες. Χάρη στον Ηρόδοτο εξάλλου γνωρίζουμε την ύπαρξη και το περιεχόμενο πολλών χαμένων έργων, όπως είναι τα «Αριμάσπεια Έπη» του Αριστέα του Προκοννήσιου. Φαίνεται πως ξεκίνησε από την Ολβία, ελληνική αποικία στις ακτές της σημερινής Ουκρανίας, όπου έμεινε σχεδόν ένα χρόνο. Δεν είναι όμως εξακριβωμένο πόσο βαθιά προχώρησε στην ενδοχώρα, που την κατοικούσαν Σκύθες, οι οποίοι λίγες δεκαετίες πιο μπροστά είχαν αντιμετωπίσει με επιτυχία την εισβολή του Δαρείου στη χώρα τους. Το γεγονός ότι μνημονεύει εκτενώς τον Γελωνό, δημιουργεί την εντύπωση ότι έφθασε ως την απομονωμένη αυτή ελληνική πόλη, τη μόνη ίσως που ιδρύθηκε τόσο μακριά από τη θάλασσα (*). Πάντως στη Σκυθία και τους Σκύθες ο Ηρόδοτος αφιερώνει ολόκληρο βιβλίο από τα εννέα που αποτελούν τις «Ιστορίες – Μούσες» του. Ολόκληρο επίσης βιβλίο αφιερώνει στην Αίγυπτο. Και στο σημείο αυτό επίσης μας καταπλήσσει ο τεράστιος όγκος των πληροφοριών και των αφηγήσεων που μας δίνει για τη χώρα, τον πολιτισμό της, την ιστορία της αλλά και για τον τρόπο ζωής των κατοίκων της. Δεδομένου ότι έμεινε στην Αίγυπτο μόνον οκτώ μήνες, εικάζουμε πως εκτός από τις πληροφορίες που συγκέντρωσε προφορικά, πρέπει να διάβασε και πολλά βιβλία, διαφορετικά δεν μπορεί να εξηγηθεί η πληθώρα των στοιχείων που συγκέντρωσε. Κατά τον Ηρόδοτο η Γη είναι δίσκος με στρογγυλό ή μάλλον ωοειδές σχήμα, που περιβάλλεται από τον Ωκεανό. Από την Ευρώπη αγνοεί τη Βρετανία και την Ιρλανδία, το μεγαλύτερο μέρος της Γερμανίας, ολόκληρη τη Σκανδιναβία, τις χώρες της Βαλτικής, τη Φιλανδία και το μεγαλύτερο μέρος της Ρωσίας. Από την Ασία, μολονότι αναφέρει πολλούς λαούς της Σιβηρίας και της Κεντρικής Ασίας, αγνοεί την Κίνα, την Ιαπωνία, την Ινδονησία και την Ινδοκίνα. Τέλος, τα όρια της γνωστής στον Ηρόδοτο Αφρικής σταματούν στη Σαχάρα και στις παρυφές της λεκάνης του Κονγκό. (*) Ο Γελωνός αποτελεί πραγματικό αίνιγμα, που απασχόλησε τους σχολιαστές του Ηρόδοτου. Μολονότι τον περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες, αναφέροντας π.χ. πως βρισκόταν στις όχθες του Τάναϊ (Δον) και ήταν χτισμένος όλος με ξύλινες οικοδομές, ξύλινα τείχη, ακόμα και οι δρόμοι του ήταν από ξύλο, δεν είναι καθόλου πιθανό να τον επισκέφθηκε προσωπικά, γιατί βρισκόταν βαθιά στο εσωτερικό της Ρωσίας, πιθανώς κοντά στο σημερινό Βορονέζ επί του Δον. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως τον Γελωνό τον ίδρυσαν Έλληνες άποικοι από την Ολβία, οι οποίοι όμως ήρθαν σε επιμειξία με τους ντόπιους που λέγονταν Βουδίνοι, ήταν ξανθοί και με γαλανά μάτια και θεωρούνται πρόγονοι των σημερινών Ρώσων.