Εισαγωγή
Το ερώτημα για το τι συμβαίνει μετά τον θάνατο συνοδεύει τον άνθρωπο από τότε που αυτός άρχισε να σκέφτεται. Ο ελληνικός κόσμος, από τα προϊστορικά χρόνια έως την ελληνιστική εποχή, διεμόρφωσε πλήθος αντιλήψεων, άλλοτε μυθικών και άλλοτε φιλοσοφικών, που άλλοτε παρηγορούσαν και άλλοτε τρόμαζαν.
Οι ιδέες αυτές δεν ήταν στατικές, εξελίχθηκαν μαζί με τις κοινωνίες, τις θρησκείες, τις πόλεις, αλλά και με τα πρώτα βήματα της φιλοσοφίας.
Τα πρώτα ίχνη πίστης στη μεταθανάτια συνέχεια προκύπτουν από τα ταφικά ευρήματα στο Σπήλαιο Φράγχθι, στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και την Πελοποννήσο. Η τοποθέτηση προσωπικών αντικειμένων δίπλα στους νεκρούς, όπως εργαλεία, κοσμήματα, οστά ζώων, δείχνουν ότι οι πρώτοι κάτοικοι του ελληνικού χώρου πίστευαν σε κάποια μορφή συνέχειας μετά τον θάνατο [1].
Δεν έχουν διασωθεί κείμενα από εκείνες τις εποχές, όμως η παρουσία λατρείας σε θεότητες της γονιμότητος, της γης και της ζωής (επί παραδείγματι η προ-Ελληνική «Μητέρα Θεά») υποδηλώνει ότι ο θάνατος θεωρείτο μέρος του κύκλου της φύσεως.
Πρωτοελλαδική και Μεσοελλαδική εποχή
Στην Πρωτοελλαδική περίοδο εμφανίζονται πιο οργανωμένες ταφές, συχνά σε κιβωτιόσχημους τάφους. Τοποθετούνται αγγεία και αντικείμενα δίπλα στον νεκρό, πιθανόν για χρήση στο επέκεινα. Η μεταφυσική ιδέα που κυριαρχεί φαίνεται να είναι ότι ο νεκρός συνεχίζει να χρειάζεται βασικά αγαθά, άρα και ότι η ζωή δεν τελειώνει απότομα [2].
Μυκηναϊκή εποχή
Η μυκηναϊκή θρησκεία μας είναι περισσότερο γνωστή, χάρη στις πινακίδες Γραμμικής Β’. Αν και δεν κάνουν αναφορές στη μετά θάνατον ζωή, οι ταφικές συνήθειες ομιλούν από μόνες τους. Θολωτοί τάφοι, λακκοειδείς, οικογενειακές ταφές, κτερίσματα πολεμικά και αντικείμενα πολύτιμα.
Ο Όμηρος, o οποίος αν και μεταγενέστερος διατηρεί παλαιές αντιλήψεις, παρουσιάζει έναν Άδη σκοτεινό και άχρωμο, όπου οι ψυχές είναι «εἴδωλα καμόντων», ήτοι σκιές χωρίς δύναμη, δίχως πραγματική ζωή (Οδύσσεια λ’). Αυτό πιθανότατα εκφράζει τη μυκηναϊκή κοσμοθεωρία. Ο θάνατος δεν είναι συνέχεια της ζωής, αλλά η σκιά της.
Γεωμετρικά και Σκοτεινά Χρόνια
Κατά τη γεωμετρική εποχή, αν και οι κοινωνίες ήταν φτωχότερες, τα ταφικά αγγεία (όπως ο περίφημος κρατήρας του Διπύλου στον Κεραμεικό) δείχνουν μια τελετουργική προβολή του νεκρού σε τελετές χύτρας και προετοιμασίας. Η κοινωνία τον τιμούσε, αλλά δεν βλέπουμε κάποια ένδειξη πίστης στην επέκεινα μακαριότητα.
Στα Σκοτεινά Χρόνια επικρατεί μια πιο λαϊκή, φοβική αντίληψη για τα πνεύματα. Ο νεκρός μπορεί να ενοχλήσει τους ζωντανούς, αν δεν τιμηθεί σωστά.
Αρχαϊκή Εποχή
Εδώ η Ελλάδα αρχίζει να διαμορφώνει μύθους που άντεξαν χιλιετίες.
Ορφισμός
Ο Ορφισμός εισάγει την έννοια της αθάνατης ψυχής και του κύκλου μετενσαρκώσεως. Ο άνθρωπος είναι θεϊκός, αλλά παγιδευμένος στο σώμα λόγω παλαιάς «αμαρτίας». Ο θάνατος είναι λύτρωση, υπό τον όρο φυσικα των καθαρμών.
Οι πρώτοι φιλόσοφοι
Οι Ίωνες φυσικοί (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) δε λένε πολλά για μετά θάνατον ζωή, αλλά θεμελιώνουν μια νέα προσέγγιση. Ο κόσμος εξηγείται ορθολογικά. Η ψυχή είτε εκπηγάζει από την ύλη είτε είναι κάποιο είδος λεπτοφυούς αέρα.
Κλασική Εποχή. Το αποκορύφωμα της φιλοσοφικής σκέψης
Ηράκλειτος
Για τον Ηράκλειτο τον Εφέσιο, ο κόσμος βρίσκεται σε διαρκή ροή («τὰ πάντα ῥεῖ»), και η ψυχή είναι φωτιά εξαγνισμένη. Μετά τον θάνατο, η ψυχή ενώνεται με το κοσμικό Πυρ, χάνει την ατομικότητά της και διαλύεται στον μεγάλο Λόγο [3].
Ελεάτες - Παρμενίδης και Ζήνων
Οι Ελεάτες διδάσκουν ότι το Είναι είναι ένα, αγέννητο, άφθαρτο. Αν το Είναι δεν γεννιέται ούτε χάνεται, τότε η έννοια της «μετά θάνατον ζωής» χάνει το νόημά της. Η αλλαγή είναι ψευδαίσθηση. Για τον Παρμενίδη δεν υπάρχει πραγματική γένεση και φθορά, άρα ούτε πραγματικός θάνατος [4].
Πυθαγόρειοι
Πίστευαν στη μετενσάρκωση και στην κάθαρση της ψυχής. Το σώμα είναι «σήμα», δηλαδή τάφος της ψυχής. Εδώ το επέκεινα είναι μέρος μιας μεγάλης παιδευτικής πορείας.
Σωκράτης
Στον Φαίδωνα, ο Σωκράτης επιχειρηματολογεί ότι η ψυχή είναι αθάνατη. Ότι το καλό ανταμείβεται και το κακό τιμωρείται. Δεν αποδεικνύει, «ελπίζει». Πριν πιει το κώνειο λέει ότι «μοιάζει να πηγαίνω σε τόπον όπου θα εύρω πραγματική σοφία» [5].
Πλάτων
Ο Πλάτων διαμορφώνει ίσως την πιο επιδραστική θεωρία. Η ψυχή προέρχεται από τον κόσμο των Ιδεών και επιστρέφει εκεί. Τα σώματα είναι προσωρινές φυλακές. Οι μύθοι του, περιγράφουν ένα επέκεινα με δικαιοσύνη, κρίση, ανταπόδοση.
Αριστοτέλης
Ο Αριστοτέλης είναι πιο «γήινος». Η ψυχή είναι μορφή του σώματος. Το σώμα και η ψυχή συνιστούν ενότητα. Ο άνθρωπος δεν είναι διπλή οντότητα. Μόνο ο «νους ποιητικός» φαίνεται, για τον Αριστοτέλη, να είναι αθάνατος [6], αλλά όχι ως ατομική προσωπικότητα.
Ελληνιστική Εποχή – Νέες απαντήσεις στο παλιό ερώτημα
Επικούρειοι
Οι Επικούρειοι δίνουν την πιο ρητή απάντηση. Δεν υπάρχει μετά θάνατον ζωή. Η ψυχή είναι άθροισμα ατόμων που διαλύονται με τον θάνατο.
Ο φόβος της μεταθανάτιας τιμωρίας είναι πηγή δυστυχίας, άρα πρέπει να καταργηθεί.
Ο Επίκουρος λέει: «Όταν εμείς υπάρχουμε, ο θάνατος δεν υπάρχει, και όταν ο θάνατος έρθει, εμείς δεν θα υπάρχουμε» [7].
Στωικοί
Οι Στωικοί πίστευαν ότι η ψυχή είναι σώμα λεπτότατο, συγγενές προς το πυρ. Μετά τον θάνατο, διαλύεται στο Παγκόσμιο Πνεύμα. Δεν υπάρχει αιώνια ατομική ύπαρξη.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το ανθρώπινο όριο και ο φόβος του θανάτου
Όσο κι αν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τις αρχαίες δοξασίες, ένα πράγμα μένει αμετάβλητο. Κανείς δεν γύρισε πίσω για να μας πει τι πραγματικά συμβαίνει. Οι φιλόσοφοι πρότειναν θεωρίες, οι ποιητές μύθους, οι θρησκείες υποσχέσεις, αλλά η εμπειρία του θανάτου παραμένει αδιαπέραστη και άγνωστη.
Η αβεβαιότητα αυτή γέννησε τις θρησκείες. Κάθε εποχή και κάθε λαός αναζήτησε έναν «μεσάζοντα» ανάμεσα στο θείο και το ανθρώπινο, για να κατευνάσει τον φόβο.
Και επειδή ο φόβος του θανάτου είναι ισχυρός, συχνά έγινε αντικείμενο εμπορευματοποίησης και εξουσίας από τους ισχυρούς.
Ταυτόχρονα, ο άνθρωπος και η επιστήμη, δεν έπαψαν να μάχονται τον θάνατο. Από την αρχαία ιατρική των Ασκληπιείων έως τη σύγχρονη βιοϊατρική και τα πειράματα, η παράταση της ζωής και η θεραπεία των ασθενειών είναι η ανθρώπινη απάντηση στον ίδιο προαιώνιο φόβο.
Κανένα φιλοσοφικό σύστημα, όμως, δεν έλυσε οριστικά το μυστήριο.
Ίσως γι’ αυτό η συζήτηση για το επέκεινα να συνεχίζεται, ίσως γιατί, τελικά, μιλά περισσότερο για το πώς ζούμε παρά για το τι υπάρχει μετά.
Βιβλιογραφία και πηγές: 1. Σ. Σκέφτης, Προϊστορικές ταφικές πρακτικές στον ελλαδικό χώρο, Εκδ. Παρουσία.
2. I. Kilian-Dirlmeier, Bestattungswesen der Bronzezeit, München.
3. Ηράκλειτος. Αποσπάσματα, Εκδόσεις Κάκτος.
4. Παρμενίδης και Ελεατική Σχολή, Εκδόσεις Κάκτος.
5. Πλάτων, Φαίδων, Εκδόσεις Κάκτος.
6. Αριστοτέλης, Περί Ψυχής, Εκδόσεις Κάκτος.
7. Επίκουρος, Άπαντα, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ.
8. DK (Diels–Kranz), Die Fragmente der Vorsokratiker, Βερολίνο.
9. J. Bremmer, The Early Greek Concept of the Soul, Princeton University Press.
10. G. Nagy, Greek Mythology and Poetics, Cornell University Press
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου