ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Ο ΜΥΘΟΣ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΩΣ ΜΥΘΟΣ. ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΠΑΡΘΕΝΟΥ ΤΟΥ ΦΕΙΔΙΑ (περ. 440-438 π.Χ.) ΚΑΙ ΚΑΠΟΙΟΙ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ.

του Gregory Vasdekis

KATAΡΧΗΝ ΜΙΑ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΑ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΠΑΧΟΦΕΝ

< Μπαχόφεν (Bachofen), Γιόχαν Γιάκομπ (1815 - 1887), Ελβετός νομικός, ιστορικός του δικαίου και εθνολόγος, γνωστός κυρίως για την ανακάλυψη του μητριαρχικού συστήματος στις αρχαϊκές κοινωνίες. >

«Υπάρχουν δύο δρόμοι για τη γνώση – ο μακρύτερος, βραδύτερος, πιο επίπονος του λογικού συσχετισμού και το συντομότερο μονοπάτι της φαντασίας, που διασχίζεται με τη δύναμη και την ταχύτητα του ηλεκτρισμού. Διεγερμένη από την απευθείας επαφή με τα αρχαία υπολείμματα, η φαντασία αρπάζει την αλήθεια με μια κίνηση, χωρίς ενδιάμεσους συνδέσμους. Η γνώση που αποκτάται μ’ αυτόν το δεύτερο τρόπο είναι απείρως πιο ζωντανή και γεμάτη χρώματα απ’ ό,τι τα προϊόντα της κατανόησης.» (Η μετάφραση είναι δική μου).

<Bachofen J. J., Myth, Religion and Mother Right, Princeton University Press 1992.>

(Α) ΟΙ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ

Φίλες και φίλοι μας, είναι ασφαλώς πολύ ενδιαφέρον το πώς μέσα από την βαρβαρότητα ξεπηδάει (για να την αντικαταστήσει) ο πόλεμος σε ένα πολύ συμβολικό επίπεδο. Στο τεράστιο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, έργο του Φειδία, ύψους 12 μ., που κοσμούσε τον Παρθενώνα, στο στήθος της θεάς εικονίζεται το Γοργόνειο που βέβαια συμβολίζει τη βαρβαρότητα. Ακριβώς από πάνω του και γύρω του εικονίζεται η πολεμική διάσταση της θεάς και άρα κατ’ επέκταση ο πόλεμος, που βγαίνει όμως, κατά κάποιο τρόπο, σχεδόν μέσα από τη Γοργώ. Εξάλλου η Αθηνά διακρίθηκε στη Γιγαντομαχία.

Να υπενθυμίσουμε ότι ο πατέρας της, ο Δίας, κατάπιε τη μητέρα της, τη Μήτιδα. Και ο Ήφαιστος (ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα) άνοιξε με το τσεκούρι το κεφάλι του Δία κι από μέσα ξεπήδησε μια θεά (όχι θεός, άρα μητριαρχία) του πολέμου και του πολιτισμού ταυτόχρονα. Τα ίδια περίπου μας λένε οι μύθοι του Κάδμου και του Ιάσονα. Μέσα από τη σπορά των δοντιών (=γεωργία) του δράκοντα (=βαρβαρότητα) ξεπηδούν οι σπαρτοί (=άνθρωποι της γεωργίας) και μαζί τους ο πόλεμος, γιατί το πρώτο που κάνουν είναι να τσακωθούν μεταξύ τους και να εξοντώσει ο ένας τον άλλο. Και επομένως τα ένστικτα της βαρβαρότητσς μεταστοιχειώνονται σε πόλεμο.

(Β) ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ

Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου ήταν έργο του Φειδία. Ήταν το πλέον αναγνωρίσιμο λατρευτικό άγαλμα της αρχαίας Αθήνας και ένα από τα μεγαλύτερα κατορθώματα καλλιτέχνη στην αρχαία εποχή. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Παυσανία η Αθηνά Παρθένος έστεκε όρθια και είχε ύψος περίπου 12 μέτρα. Τα γυμνά μέρη του σώματος της θεάς ήταν φτιαγμένα από ελεφαντόδοντο, ενώ το ένδυμά της από χρυσό. Η θεά παριστανόταν σε όρθια στάση, στραμμένη προς την ανατολική θύρα του Παρθενώνα. Το στήθος της κάλυπτε η αιγίδα με το γοργόνειο, όπου συναντάμε και πάλι φίδια. Το κράνος της είχε τριπλό λοφίο, του οποίου το μεσαίο τμήμα απέληγε σε Σφίγγα, ενώ τα δύο πλαϊνά σε μορφές φτερωτών αλόγων (πήγασοι). Στο

δεξιό της χέρι, που στηριζόταν είτε στο ιερό της φίδι είτε σε κίονα, κρατούσε φτερωτή Νίκη. Με το αριστερό της κρατούσε δόρυ και στήριζε την ασπίδα της, που έφερε ως επίσημα γοργόνειο, ενώ φίδι, ο Εριχθόνιος, περιελισσόταν στο εσωτερικό τμήμα της. Το εσωτερικό της ασπίδας διακοσμούσε ανάγλυφη ή ζωγραφική (πάνω σε δέρμα) παράσταση Γιγαντομαχίας (σύγκρουση θεών και Γιγάντων), στο δε εξωτερικό της απεικονιζόταν επίσης σε ανάγλυφο Αμαζονομαχία (αγώνας των Αθηναίων εναντίον των Αμαζόνων). Σύμφωνα με την παράδοση, το άγαλμα πατούσε σε μνημειακή βάση ύψους 1,20μ. την οποία κοσμούσε περιμετρικά ανάγλυφη απεικόνιση του μύθου της γέννησης της Πανδώρας. Τέλος, τα σανδάλια της θεάς έφεραν παράσταση Κενταυρομαχίας (μάχη μεταξύ Λαπιθών και Κενταύρων). Μπροστά από το άγαλμα υπήρχε δεξαμενή νερού για τη διατήρηση της υγρασίας του ελεφαντόδοντου. Πέρα από τις σπουδαίες καλλιτεχνικές του αρετές, το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, η οποία παρουσιάζεται πολυδιάστατη και πολυσήμαντη με τα σύμβολα και τις διάφορες λειτουργίες της, συμπυκνώνει κατά τον καλύτερο τρόπο τις αρχές του αθηναϊκού κράτους και τις θέσεις της αθηναϊκής πολιτικής στην πιο λαμπρή και ένδοξη φάση της ιστορίας της πόλης.

Ο Φειδίας συνεργάστηκε στενά με τον Περικλή στη διαμόρφωση του Παρθενώνα. Τα αγάλματα κατασκευάστηκαν από τους μαθητές του, ενώ ο ίδιος κατασκεύασε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς. Η μεγάλη ποσότητα χρυσού που κατανάλωσε έδωσε αφορμή στους εχθρούς του να τον κατηγορήσουν για κατάχρηση. Ο Φειδίας απέδειξε την αθωότητά του, επειδή ο Περικλής τον είχε συμβουλέψει να κάνει το χρυσό ένδυμα της Αθηνάς συναρμολογούμενο. Έτσι μπόρεσε να το αποσυναρμολογήσει και να το ζυγίσει. Το βάρος του χρυσού βρέθηκε ακέραιο. Ο Φειδίας τότε κατηγορήθηκε για αλαζονεία, επειδή είχε απαθανατίσει τον εαυτό του και τον Περικλή δίνοντας τη μορφή τους σε δύο αντίστοιχους χαρακτήρες στην πολεμική σκηνή που διακοσμούσε την ασπίδα της Αθηνάς. Ο Φειδίας συνελήφθη και καταδικάστηκε. Μια εκδοχή του θανάτου του είναι ότι πέθανε στη φυλακή. Σύμφωνα με μια άλλη εξοστρακίστηκε. Κατέφυγε στην Ολυμπία, όπου και κατασκεύασε το περίφημο άγαλμα του Ολυμπίου Διός, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Δυστυχώς όμως και εδώ τον κυνήγησε η ίδια μοίρα, αφού ξανά κατηγορήθηκε για κατάχρηση και κλοπή χρυσού. Φυλακίστηκε ως τον θάνατό του.

Το άγαλμα παρέμεινε στον Παρθενώνα έως τον 5ο αιώνα μ.Χ. όταν και απομακρύνθηκε από τους Ρωμαίους. Μια πηγή αναφέρει πως μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη κατά τον 10ο αιώνα μ.Χ.. Δεδομένου ότι το πρωτότυπο έργο έχει πλέον χαθεί, είμαστε σε θέση να σχηματίσουμε μία εικόνα, έστω και αμυδρή, και αυτό με βάση τα υπάρχοντα αντίγραφα (πρωτίστως αυτό της Βαρβακείου) και τις περιγραφές του Παυσανία και του Πλίνιου.

ΕΙΚΟΝΕΣ

(Α) Ζωγραφική τομή που αναπαριστά το λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς μέσα στον Παρθενώνα. Benoît Édouard Loviot, 1879. Paris, Musée des Beaux-Arts.

(Β) Η Αθηνά της Βαρβακείου. Μαρμάρινο αντίγραφο του 2ου αι. μ.Χ., που αποδίδει την χρυσελεφάντινη Αθηνά Παρθένο του Φειδία.

( Γ ) Μια φανταστική αναπαράσταση του λατρευτικού αγάλματος και της ατμόσφαιρας μέσα στο ναό

Max Klimenko